Swami Dayanand Saraswati is de grondlegger van de Arya Samaj. Hij werd op (Phalguna Krishnapaksha dasavi-10), 11 februari 1824 geboren in het dorp Tankara in het koninkrijk Maurvi in Gujarat, thans deelstaat Gujarat in India. Hij is afkomstig uit een brahmaans gezin dat bestond uit twee zonen en drie dochters. Zijn vader, Karshanji Lalji Tiwari, was zeer welgesteld en van beroep belastingontvanger in Tankara. Zijn moeder, Amritaben of Amoobai, ontfermde zich over Moolshankar. Zo heette Swami Dayanand in zijn jeugd jaren.

Toen hij acht jaar werd, kreeg hij de Upanayana sanskara, de initiatie of inwijdingsceremonie toegekend. Op een dag ging Moolshankar met zijn vader mee naar de Shiva tempel om de Maha Shivaratri, de Grote Nacht van Shiva, te vieren. Hij was toen veertien jaar oud. Door het tafereel dat hij tijdens de nachtwake aldaar aanschouwde, zegde hij het vertrouwen op in de toen gangbare gebruiken zoals beeldenaanbidding. Er vond “verlichting” plaats in het denken en handelen van Moolshankar, die avond. Daarom wordt Shivaratri ook wel Rishi Bodh Utsava genoemd, de dag toen Rishi Dayanand verlichting kreeg. In 1842 werd hij zeer diep getroffen door het sterven van zijn zus. Ook zijn oom stierf daarna. En toen de dood hem scheidde van zijn zeer geliefde oom, was het hart van Moolshankar gebroken. Er was al zoveel tragedie in zijn jonge leven. Zijn gehechtheid aan het leven verdween. Hij wilde het mysterie van de dood onderzoeken en trachtte op zoek te gaan naar de ware zin van het leven.

Om te ontkomen aan het door zijn ouders geplande huwelijk, verliet Moolshankar in 1843 het ouderlijke huis.

Hij ging op zoek naar een echte yogi, die hem kon onderwijzen in het levenspad dat zou leiden tot het bereiken van Moksha, bevrijding oftewel gelukzaligheid. Moolshankar werd vanaf de ceremonie voor Brahmacharya, celibaatschap, Shuddha Chaitanya genoemd. Zijn jarenlange zoektocht, vergezeld van talloze tegenslagen en ontberingen, voer hem tot op de Himalaya’s. Deze zwerftocht had hem dikwijls op onvoorstelbare wijze op de proef gesteld. Tenslotte kwam hij terecht bij Swami Poornanand Saraswati, die een heel hoge leeftijd had bereikt. Hoewel deze Swami zichzelf als leermeester te oud vond, verrichtte hij de Sannyasa-initiatie en gaf hem toen de naam Swami Dayanand Saraswati.

Hij werd verder een leerling van Swami Virjanand Saraswati in Mathura. In de periode van 1860 – 1863 kreeg Swami Dayanand Saraswati onderricht van deze guru Swami Virjanand Saraswati, die blind was en 81 jaar oud. Als dank, guru dakshina, aan zijn spirituele leermeester legde Swami Dayanand de gelofte af om de Vaidik Dharma,Vedische leer en filosofie, wereldwijd te verkondigen en verspreiden. Dit in plaats van een handjevol kruidnagel aan zijn guru als dank te geven.

Swami Dayanand was geboren in een duistere periode van duizenden jaren overheersing, een tijd waarin miljoenen Indiërs het spoor bijster waren. De algemene situatie in het land, ontstaan door overheersingen van vreemdelingen,vooral de Islamitische en de Britse overheersing over India, hadden onmiskenbare tegenslagen toegebracht aan de Vedische Leerstellingen,Vaidik Dharma, d.w.z. Vedische spiritualiteit en Vedische cultuur. Door bovengenoemde invloeden waren de kerngedachten van de grote Rishi’s, Muni’s en Acharya’s (grote zieners, geleerden, leermeesters) langzamerhand in vergetelheid geraakt. Het beeld van de spiritualiteit werd voornamelijk bepaald door het geloof in voorbeschikking en noodlot. Een groot deel van de bevolking verkeerde in onwetendheid en armoede. Ook op maatschappelijk terrein was er een enorme achteruitgang te bespeuren: kinderhuwelijken, sati (weduweverbranding), het parda-systeem, vrouwen achter een sluier, achutha, onreinheid van mensen, onaanraakbaren, tirannie van het zogenaamde erfelijke kastenstelsel, afpersingen en dergelijke vormden de grondslag van de samenleving en haar bestuur. Met name vrouwen en de arbeidersklasse verkeerden in een miserabele positie en onderwijs was voor hen onthouden en ook verboden.

Swami Dayanand was diep geschokt door deze wantoestanden en misstanden in het land. Hij was van mening dat men de manier waarop de Dharma toen beleden werd beter kon nalaten en opnieuw beginnen bij de Veda’s. De Swami wees de praktijken van het zogenaamd erfelijke kastenstelsel, beelden- en voorouderverering, het “veelgodendom” en de reeds benoemde wantoestanden af. Hij streed voor gelijke rechten van mannen en vrouwen, algemeen onderwijs toegankelijk voor zowel jongens als meisjes uit alle lagen van de samenleving en maakte mogelijk dat weduwen ook konden hertrouwen.

Als Balbrahmachari, levenslange celibaat, was Swami Dayanand het lichtend voorbeeld voor zijn volgelingen en hij stimuleerde hen tot zuiverheid, zelfbeheersing, zelfkennis, zelfvertrouwen en zelfrespect. Hij verkondigde zijn boodschap door middel van zijn leerstellingen en overtuigingen ontleend aan de Veda’s en heeft daardoor grote veranderingen teweeg gebracht in de juiste beoefening van de spiritualiteit, op het sociaal-maatschappelijke en het “politieke” denken van de duizenden Indiërs. Zijn denkbeelden en handelingen veroorzaakten een spirituele en psychologische revolutie, die later door Mahatma Gandhi werd overgenomen en voortgezet. De grootste verdienste van Swami Dayanand is het vertalen van de Veda’s en andere waardevolle spirituele en filosofische Geschriften vanuit het Sanskrit, een   taal waarin de Veda’s zijn vastgelegd, naar het Hindi. Door deze vertalingen maakte hij de Vedische Geschriften voor het grote publiek openbaar en toegankelijk, welke voorheen aan slechts aan een groep enkelingen was bestemd en voorbehouden.

De Arya Samaj is absoluut geen nieuw geloof of een stroming zoals velen denken, maar een hervormingsbeweging binnen alle samenlevingen in de wereld en in India binnen het Hindoeïsme, Boeddhisme, Jainisme, Charavaka enzovoort. Een hervormingsbeweging die, de Satya Sanatan Vaidik Dharma (ware eeuwige Vedische leerstellingen) in zijn originele en zuivere vorm heeft doen herleven. Als grondlegger van zijn hervormingsbeweging de Arya Samaj, opgericht op 7 april 1875 te Bombay, introduceerde Swami Dayanand opnieuw de term:”Satya Sanatan Vaidik Dharma”. De strikte boodschap van de Swami is: de Vaidik Dharma in de juiste en zuivere vorm te doorleven.

Zijn belangrijkste streven was: de mensen weer bewust te maken van de universele kennis en hij hanteerde het basisprincipe “Back to the Veda’s” (terug naar de Veda’s, de Vaidik Dharma gebaseerd op de leer van de Veda’s). Hij gaf de fakkel van de Vedische kennis door aan miljoenen landgenoten en om hen die kennis kritisch te laten toepassen, nam hij het besluit een leuze te formuleren: “Er is één God, slechts aan hem komt aanbidding toe en de Veda’s zijn de boeken van ware kennis”. Alles wat niet in overeenstemming is met de Veda en alles wat de ontwikkeling van mens en maatschappij stagneert, moet men aan de kaak stellen. Swami Dayanand werd beschouwd als de leeuw bij spirituele en religieuze debatten, meer bekend als shastrartha.

Een van zijn beroemdste debatten was de Kasi Shastrartha. Hij had zoveel invloed op de volgelingen van de Arya Samaj dat zij scholen , wouduniversiteiten, gurukula’s op richtten en stimuleerde het verenigingsleven om een ommekeer te weeg te brengen in de verstarde Indiase maatschappij: een maatschappij die overspoeld werd met tal van scheefgegroeide misvattingen en wantoestanden. Swami Dayanand pleitte voor een rechtvaardige samenleving waarin een ieder het recht had en de mogelijkheid moest krijgen om een menswaardig bestaan te kunnen leiden. Hij predikte een levenswijze die gebaseerd was op vedische democratie en vooral op morele en ethische normen en waarden. Op 31 maart 1877, na Bombay, richtte Swami Dayanand een afdeling op in Punjab. Vanaf dat moment werd de Arya Samaj een “All-India-Movement” dat later is uitgegroeid tot een wereldorganisatie. Zij draagt de bevordering van het algemeen welzijn van de totale mensheid hoog in haar vaandel en gebruikt als leuze de eeuwenoude Sanskritische visie: “Ayam nija paro veti ganana laghu cetasam, udara caritanam tu vasudhaiva kutumbakam”: Zij die zeggen dat ‘die’ niet van mij is, maar van een ander, behoort tot de categorie van de kortzichtigen. En zij die ruimdenkend zijn, voor hen is de hele wereld is één grote familie.

Swami Dayanand was zo breed onderlegd dat hij zich niet alleen met sociale vraagstukken bezighield, maar ook met economie, politiek en rechtspraak. Op 59 jarig leeftijd blies hij zijn laatste adem uit (ging hij dood) nadat hij op gruwelijke wijze was vergiftigd.